چاپ نتایج تحقیقات درباره جامعه شناسی تشیع گاهی طولانی می گردد - آریا بلاگ

جهت دریافت مشاوره خدمات قیمت چاپ کاتالوگ a4 از بهترین و مجربترین طراحان کشور همراه ما باشید. از طراحی تا چاپ کاتالوگ های تبلیغاتی حرفه ای را با بهترین قیمت از ما بخواهید.

جامعه شناسی تشیع چه صندلیی در ساختار دانشگاهی ما در آموزش عالی دارد و چقدر به عنوان یک حوزه مورد توجه و دغدغه اساتید و دانشجویان است؟

برای پاسخ به سوال اول در مورد این­که جامعه شناسی تشیع چه صندلیی در آموزش عالی دارد ضروری است به یک تعریف اجمالی از این مفهوم اشاره کنم. شیعه شناسی شاخه ای از مطالعات اجتماعی است که مجموعه ای از مباحث جمعیت شناسانه، جامعه شناسانه، مردم شناسانه، مطالعات فرهنگی و اجتماعی را پوشش می ­دهد که اندیشه های واقعی و موجود شیعیان را مطالعه می ­ کند. یعنی اگر پژوهش گری بخواهد شخص، گروه، جمعیت، جامعه یا اجتماعی از شیعیان را موضوع پژوهش خود قرار دهد و حول وحوش یکی از موضوعات مربوط به این جمعیت پژوهش کند، شیعه شناسی نموده است. (1)

مبتنی بر این برداشت وزارت علوم و تحقیقات و فناوری رشته شیعه شناسی را در مقطع کارشناسی ارشد در سه گرایش کلام، تاریخ و جامعه شناسی تصویب نموده است که زمی نه پذیرش دانشجو از حدود 15 سال پیش در این حوزه فراهم شده است. گرایش کلام در ده مرکز ، گرایش های تاریخ و جامعه شناسی به ترتیب در سه و چهار مرکز دانشگاهی فعال شده اند. (1) هم­چنین در کنار سیزده مرکز دانشگاهی، پنج مرکز حوزوی نیز در حوزه شیعه شناسی فعال شده اند. (1) جامعه شناسی شیعه یکی از این گرایش ها است تعدادی از اهدافی که در مصوبه وزارت علوم آمده عبارتند از: شناخت وشناساندن پیشینه و راستا تطور تشیع در میان اقوام مختلف، مطالعه روش­مند گروه ها در جوامع شیعی، آسیب­شناسی مسائل و معضلات فکری اجتماعی جوامع و گروه­ های معاصر، آشنایی جامع و گسترده با ابعاد گوناگون مردم شناختی و جامعه شناختی دنیا تشیع و تربیت دانش ­آموختگانی که توان تحقیق و تدریس در زمینه مطالعات شیعه شناسی و نیز ارائه مشورت به نهادهای دینی و حکومتی را متناسب با دنیای جدید داشته باشند. با توجه به فعالیت های صورت گرفته به نظر می ­رسد وزارت علوم به عنوان متولی آموزش عالی قدم های اولیه را برداشته است اما در ابتدای راستا بوده و تا رسیدن به صندلی اصلی مورد نظر که اهداف مطرح شده فوق، بخشی از آن را بیان می ­کند راهی طولانی باید طی گردد.

علی­رغم تعاریف فوق و وجود گرایش جامعه شناسی شیعه در ساختار آموزشی وزارت علوم اما نتایج علمی و پژوهشی ارائه شده بعد از تاسیس و شروع به فعالیت این گرایش در چند دانشگاه و مرکز حوزوی به استناد نتایجِ پژوهش صورت گرفته­ای که در مقاله آنالیز فرایند شکل ­گیری و گسترش رشته شیعه شناسی در ایران، ارائه شده، مطلوب نبوده و هدف مورد نظر تحقق نیافته است. سؤال اصلی این پژوهش این است که چرا برخلاف انتظار اولیه، رشته شیعه شناسی با همان رویکرد اجتماعی که سرفصل های این رشته علمی در آن زمینه و بستر طراحی شده بودند گسترش نیافت؟(1). که پاسخ هایی برای این سوال آورده شده است توسعه نیافتگی به دلیل عدم شناخت!؛ نقش زیرساخت های آموزشی ـ پژوهشی در توسعه دانش شیعه شناسی، و یکی دیگر از گزینه های مطرح شده در پاسخ به سؤال پژوهش، این گزینه بود که شاید عدم تعهد به روش ها و واقعیت های حاکم بر علوم حوزوی و دانشگاهی باعث عدم توفیق این رشته ها می گردد(1)؛ که همه این موارد به صورت مبسوط در این مقاله بحث شده است. علاوه به موارد مشروح در این مقاله یکی از مسائل قابل طرح در این­باره این است که جامعه شناسی دین و به عنوان زیر مجموعه آن جامعه ­شناسی شیعه و یا جامعه شناسی تشیع خیلی مورد اقبال دانشجویان و اساتید جامعه شناسی و حوزیان نیست. با شناخت اندکی که در این ­باره دارم تعداد معدودی از اساتید جامعه­ شناسی هستند که حوزه تخصصی فعالیت­شان جامعه شناسی دین و یا شیعه است. همی ن­طور حوزویان نیز استقبالی از این گرایش جدید ننموده ­اند؛ شاید بتوان عدم اعتماد جامعه دانشگاهی و اساتید برای ورود به این حوزه به خاطر تنیدگی آن با سایر مباحث سیاسی، اجتماعی امنیتی، و پر چالش بودن آن و از سوی دیگر وجود نوعی بدبینی به جامعه­ شناسی که ریشه در علوم غربی دارد را در حوزیان، عامل این اکراه برای تمایل به این حوزه دانست. مضاف به این که در فرآیند اجرای عملی این پروژه ها با سختی­ ها و مسائل زیادی روبرو هستند.

شما به عنوان فردی که تجربه کار پژوهشی در این حوزه داشته اید، با چه چالش هایی روبرو بودید؟

کار پژوهشی در حوزه جامعه شناسی شیعه با چالش هایی روبرو است که می توان از ابعاد مختلفی به آن پرداخت. پژوهش­ های اسنادی و کتابخانه ­ای در این حوزه اگر چه ممکن است بعضاً با کمبود منابع و مستندات همراه باشند اما معمولاً مشکل کمتری برای پژوهش­گر دارند زیرا که در پژوهش میدانی، که ضروری است تعامل پژوهش­گر با جامعه نمونه به صورت انجام مصاحبه، یا تکمیل پرسش­نامه و سایر روش های جمع آوری اطلاعات مرسوم در روش تحقیق اتفاق بیافتد معمولاً احتیاج به کسب مجوز از نهادها و سازمان ها و مراکز خاص و یا محل اجرای پروژه است که کمترین مشکل در بهترین حالت در صورت تمایل سازمان یا نهاد مربوطه به همکاری، دریافت همین مجوز موردی برای هر بار مراجعه به محل تحقیق است. برای مثال هنگام انجام پژوهش خودم با این مشکل روبرو بودم که به آن اشاره می کنم. علاوه بر بعد راستا و محدود بودن زمان مصاحبه ها به سه شنبه شب ها و روزهای آدینه که جزء اقتضائات و شرایط تحقیق بود، عوامل دیگری نیز در افزایش سختی های آن مؤثر بودند. یکی از عمده ترین موارد، بحث اخذ مجوز برای انجام مصاحبه ها بود. در ابتدای کار ذهنیتی در مورد ضرورت اخذ مجوز نداشتیم. لذا مراحل اولیه کار، یعنی مرحله آشنایی با مکان و مصاحبه های ابتدایی، بدون اخذ مجوز انجام شد؛ اما در مرحله­ بعد که مصاحبه­ های نهایی انجام می ­گرفت، حین ضبط یکی از مصاحبه ها، توسط یکی از خواهران انتظامات از پژوهش­گر خواسته شد در مورد این که چه کار می نماید، شرح دهد و وی را به واحد انتظامات معرفی کردند. در آنجا تذکر دادند که برای انجام هرگونه فعالیتی در این زمی نه ها حتماً باید با تولیت مسجد هماهنگی به عمل آید. به این منظور باید نامه ­ای جهت معرفی پژوهش گر از دانشگاه به تولیت مسجد ارسال می ­ شد. پس از ارسال معرفی نامه در دفعات اول، برای هربار مراجعه به مسجد باید با واحد روابط­ عمومی هماهنگی به ­عمل می ­ آمد تا آن ها مجوزی را برای صدور کارت مصاحبه به واحد انتظامات ارسال نمایند. گاه امکان داشت در زمان مراجعه، نمایندگان روابط­ عمومی در مسجد حضور نداشته باشند و این موجب به تعویق افتادن کار می شد؛ اما به ­مرور، با هماهنگی ای که با مدیر روابط­ عمومی به عمل آمد، در این زمینه همکاری خوبی انجام گرفت. شماره­ تلفنی در اختیار پژوهش­گر گذاشته شد تا قبل از مراجعه به مسجد با نماینده­ روابط­ عمومی هماهنگی به ­عمل آید و اقدامات لازم برای صدور کارت مصاحبه انجام پذیرد. درهرحال، مراحل اخذ مجوز در هر مراجعه و مراحلی که ذکر شد موجب شدند در تعدادی از روزهایی که برای انجام مصاحبه به مسجد مراجعه شده بود، به خاطر نداشتن مجوز مصاحبه ای نداشته باشیم.(2)

از مسائل دیگری که معمولاً این پژوهش ها با آن روبرو هستند تنیده شدن موضوع اصلی مورد پژوهش با ساختار سیاسی اجتماعی است که موجب می گردد از همان ابتدای طرح مسئله پژوهش توسط پژوهش­گر، با اکراه برای پذیرش پروپزال روبرو می گردد که غالباٌ ترجیح دانشجو این است که با یک خاتمه نامه کم چالش­تر فارغ التحصیل گردد. همچنین عدم وجود سازمان­ ها و مراکز علمی پژوهشی مستقل که اجازه کار و فعالیت و تحقیق در همه حوزه­ های مورد احتیاج جامعه شناسی شیعه یا تشیع را داشته باشد محسوس است که در آن تیم های تحقیقتاتی بر روی موضوعات روز و مبتلابه جامعه مطالعه نمایند.

امکان نشر نتایج تحقیقات صورت گرفته در حوزه جامعه ­شناسی شیعه نیز یکی دیگر از مسائلی است­ که پژوهش­گران این حوزه با آن روبرو ­اند. چاپ نتایج این پژوهش ها که بعضاً به صورت کتاب تنظیم شده ­اند با مشکل روبرو است و گاهی سال­ ها به درازا می ­ کشد که عملاً پژوهش­گر را خسته و دلسرد می نماید. به همین دلیل تدارک سمینارها یا نشست­ های تخصصی گروه جامعه شناسی شیعه از انجمن جامعه شناسی است که آن هم گاهی با تعطیلی و عدم برگزاری اجباری روبرو می گردد. همه این ها بعضی از مسائل و مسائلی است که جامعه شناسی تشیع به عنوان یک نهال علمی نورس با آن روبرو است.

عده ای این انتقاد را به پژوهش های صورت گرفته در جامعه شناسی تشیع وارد می نمایند که تنها به بخشی از مناسک توجه نموده است، شما با این گزاره موافق هستید و علت را چه می دانید؟

به نظر من ماهیت پژوهش های زیر مجموعه جامعه شناسی شیعه، پرداختن به زندگی زیسته شیعیان و توجه به مناسک خاص و یا آنالیز زندگی روزمره آن ها است. یعنی در واقع آن­چه که عملاً یک فرد شیعه انجام می ­دهد به عنوان فرد شیعه موجود، نه آن­چه شیعه مطلوب است، باید مورد مطالعه قرار گیرد لذا این نقد درستی به این پژوهش ها نیست و این که بیشتر به کدام نوع از پژوهش های عملی و میدانی و یا نظری و بنیادی احتیاج داریم، مسئله­ ای است که بسته به ماهیت سوال و موضوع پژوهش ضرورت آن معین می گردد و ارجحیتی فی­ نفسه ندارند و هر دوی این پژوهش ها برای ارتقاء سطح کمی و کیفی این حوزه مطالعات ضرورت دارند.

1) بهشتی مهر، احمد، مقاله پژوهشی، استادیار دانشگاه قم (http://www.shiitestudies.com/article-28797.html)

2) تشت زرین، سکینه خاتون (1397)، دنیا زندگی در جمکران روایت زندگی منتظرانه ، انتشارات نقد فرهنگ، چاپ اول