محدوده تاریخی شهر سرایان، مملو از تاریخ

به گزارش آریا بلاگ، بارانداز، روبه روی کاروانسرای شاه عباسی بین ایوان و مخزن عظیم ترین آب انبار شهر قرار داشته (به دلیل فشار استاتیکی ناشی از بارهای مرده که به راهرو وارد می شد و باعث وارد آمدن آسیب شده بود توسط میراث فرهنگی جمع آوری شده است) و شترداران خود در کاروانسرا اقامت می کردند و چارپایانشان هم به شترخانه (اشترخو) منتقل می شدند.

پا که بر پلکان ورودی کاروانسرا می گذاری و گوش ات را به تاریخ می سپاری صدای زنگ شتران و آواز دلنشین کاروانیان را از لابه لای خشت و گل هایش می شنوی. حتی اگر خوب گوش فرا دهی صدای زنگ کاروان از دور قابل شنیدن است و صدای خسته و آرام زنگ شتر نشان از بار سنگینش دارد. شتردارانی که از مناطق مرکزی فلات ایران به طرف قهستان و خراسان حرکت می کردند چه به قصد تجارت با محصولاتی مثل زغال، هیزم، خرما و... و یا زیارت بارگاه ملکوتی امام هشتم (ع) و کاروان هایی از ناحیه کاشمر با خشکبار از جمله: کشمش، انجیر خشک و... همچنین از دیگر شهرها مثل بیرجند و قائن و یزد با دیگر لوازم ضروری آن دوران ها.

کاروانسرای سرایان به همراه آب انبار، مسجد، حمام و بازار یک مجموعه تاریخی را تشکیل می دهند. بنا به شیوه دو ایوانی ساخته شده و فضاهای معماری آن، سر در ورودی، هشتی، صحن، ایوان ها و حجره های متعدد است. سردر ورودی بنا که در ضلع جنوبی آن واقع شده دارای طاق جناغی و تزئینات کاربندی است. پس از ورودی هشتی، بنا واقع شده است که از طرفین به اتاق های فرعی و از مقابل به صحن منتهی می گردد. در اطراف صحن حجره های متعدد برای استراحت و اقامت کاروانیان ایجاد شده. دو ایوان بنا در دو ضلع شمالی جنوبی قرار دارند و قوس طاق آن ها از نوع جناغی است. در چهارگوشه صحن راهروهایی تعبیه شده که به بخش های واقع در پشت ایوان ها و حجره ها راه دارند. راهروی واقع در گوشه شمال غربی به فضای اصطبل منتهی می گردد. برای سهولت در بارگیری یا پایین گذاشتن بار حیوانات، کف صحن کاروانسرا از کف ایوان ها و حجره ها گودتر ساخته شده است. این کاروانسرا از بناهای دوره صفوی است و به رباط شاه عباسی معروف است. این بنا در سال 82 و با شماره 8733 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

در راستای حفظ، احیا و بازسازی آثار و ابنیه تاریخی بازسازی کاروانسرای سرایان به محض استقرار دفتر نمایندگی با حمایت های وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از معرض آسیب مصون نگه داشته شده و تا به امروز بازسازی قسمت های مختلف این بنای ارزشمند شامل آواربرداری داخلی، استحکام بخشی قسمت های آسیب دیده، سفیدکاری اتاق ها، آجرفرش اتاق ها، کف سازی ورودی، ساخت و نصب درب ها چوبی، اجرای سیستم روشنایی و نورپردازی، بام سازی و اجرای آجرفرش پشت بام، کف سازی حیاط و ... به انجام رسیده است.

راه اندازی موزه تجمیعی صنایع دستی و مردم شناسی در این مکان که فاز اول و دوم آن افتتاح شده و به زودی در صورت تخصیص اعتبارات مورد احتیاج مورد استفاده قرار خواهد گرفت، همچنین احیا و کاربری زنده و بهره گیری از این بنا به عنوان ساختمان اداری نمایندگی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان از دیگر اقدامات اجرا شده در خصوص این بنای تاریخی ارزشمند است.

آب انبار کاروانسرا با شماره 8736 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. عناصر معماری بنا شامل سردر ورودی، پلکان، پاشیر و مخزن است. سردر ورودی دارای طاق جناغی با تزئینات رسمی بندی است. پوشش پلکان به شیوه آهنگ اجرا شده و پس از آن فضای پاشیر و مخزن استوانه ای شکل بنا که دارای سقف گنبدی است، واقع شده است.

این بنا مربوط به دوره صفوی است و عمده ترین مصالح مورد استفاده در آن آجر است. مهم ترین ویژگی اثر، تزئینات آجری به شیوه خفته و راسته و رسمی بندی گچی زیر طاق سر در ورودی است. آب انبار میر تونی به سفارش فاضل تونی احداث شده است و در سنگ لوح بنا ذکر امام حسین (ع) و لعن یزید آمده است دارای 39 پله و ظرفیت مخزن 350 متر مکعب است.

متن سنگ لوح به توضیح ذیل است:

این بو که می دهد ز نسیم سروش زمزم شده از آب زلالش مدهوش

تاریخ بناش از خرد جستم دوش بر یاد حسین بن علی آب بنوش

چون گشت پدید بی گفت و شنید از غیب رسید گو لعن یزید.

مسجد جامع شامل یک ایوان با دو گنبدخانه در طرفین آن است. ایوان دارای طاق جناغی است که با یاری تویزه و گنبد پوشش یافته است. در طرفین ایوان طاق نماهایی در دو طبقه واقع شده است. در هر یک از طاق های پائینی دری تعبیه شده که به فضای گنبدخانه راه دارد. قوس طاق نماهای فوقانی از نوع هلالی بوده و به فضای پشت بام راه دارند. ایوان اصلی بنا از نظر معماری و تزئینات مهم ترین بخش محسوب می گردد. تزئینات به کار رفته در ایوان عبارتند از: مقرنس کاری های انتهای ایوان، رسمی بندی های زیر گنبد، رنگ آمیزی تویزه ها با رنگ اخرایی، آجرکاری به شیوه خفته راسته در نمای ایوان و تزئینات محراب که عبارتند از: تزئینات مقرنس کاری، گچ بری با طرح های اسلیمی و سوره مبارکه حمد که دو بار در حاشیه طاق محراب به خط نستعلیق و تلفیق طرح های اسلیمی اجرا شده است. این بنا مربوط به دوره صفویه و با شماره 8734 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

حمام قدیمی سرایان در مجموعه تاریخی این شهر و در میانه بافت تاریخی آن واقع شده و با شماره 8735 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این مجموعه شامل مسجد، کاروانسرا، آب انبار، حمام و بازار قدیمی می گردد. شهر پس از گسترش به سوی شمال، این مجموعه در جنوب شرقی شهر و در حاشیه میدان کوثر قرار گرفته است.

خوشبختانه کتیبه سردر حمام هنگام نقشه برداری از داخل کشف شد. متن این کتیبه که به خط نستعلیق و بر روی سنگ مرمر سفیدی کنده شده به توضیح ذیل است:

به سعی دوست محمد بنا شد این حمام که باد تا بود این عرج نیلگون در سیر

به روح والد خود ساخت این مقام لطیف که یادگار بماند در این قدیمی دیر

یقین که نیت ساعی بخیر بود که یافت حساب سال بنایش خرد ز ساعی خیر

این حمام در زمینی به طول 37 متر در 14 متر و دو بخش مردانه و زنانه ساخته شده است.

قسمت مردانه ورودی آن از خیابان اصلی (شمال بنا) است. این بخش به طورکلی شامل یک ورودی و سه هشتی عظیم و چندین غرفه در اطراف آن هاست. پس از گذر از ورودی و راهرو آن هشتی اول با ابعاد 6/4 متر در 6/4 متر قرار گرفته که در هر یک از چهار طرف آن یکی غرفه تعبیه شده است. از گوشه جنوبی این هشتی ابتدا از یک اتاق مربع شکل کوچک عبور نموده و به وسیله اتاق عظیمتر دیگری وارد هشتی اصلی حمام می شویم. در سمت غرب این هشتی فضا نسبتاً عظیمی به ابعاد 4/7 متر در 2/3 متر ایجاد شده که قبلاً محل خزینه آب بوده و اکنون دارای دوش های انفرادی است. سرویس بهداشتی این قسمت در گوشه شمال هشتی دوم قرار گرفته است.

قسمت زنانه حمام در جنوب بنا واقع شده و ورودی آن از کوچه باریک پشتی باز می گردد. این قسمت که با هشت پله پایین تر از سطح کوچه قرار گرفته شامل یک هشتی و فضای آل شکل استحکام است. آتشخانه و انبار سوخت حمام نیز در ضلع غربی و به شکل دو اتاق مربع شکل به ابعاد 4/5 متر در 6/3 متر و 3 متر در 6/1 متر ساخته شده است. مصالح به کار رفته در این بنا شامل آجر و ملاط گچ و اندود ساروج است.

محور فرهنگی تاریخی بازار در محدوده بافت تاریخی و در جنوب شرق شهر واقع شده و با شماره 29323 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این محور بخشی از بازار عظیم میثم است که بیشتر هویت تاریخی خور را حفظ نموده است. ورودی مجموعه از خیابان اصلی شهر (خیابان امام خمینی) از کوچه نبش حسینیه سفلی (امام خمینی 31) و یا از بلوار کشاورز می تواند باشد. علاوه بر اهمیت فرهنگی تاریخی بازار باید ارتباط آن را با سه بنای با ارزش دوره صفوی که بازار در پیرامون آن واقع شده یعنی حمام، آب انبار و کاروانسرا مدنظر داشت. بازار به همراه بناهای شاخص مذکور و بافت پیرامون آن هویت شهری گذشته را به نمایش می گذارد. مجموعه بازار شامل هجده دربند مغازه یا کارگاه است که تاریخی از دوره صفوی، قاجار تا پهلوی را در بردارد. از آنجا که بناهای پیرامون شامل (حمام، آب انبار و کاروانسرا) همگی مربوط به دوره صفوی هستند طبعاً بازار در طی همین دوران شکل گرفته است. بخش هایی از بازار هنوز اصالت های معماری صفوی را در خود حفظ نموده است. با این حال مجموعه بازار تاریخی از صفوی تا قاجار و پهلوی دارد. نام امروزی بازار، بازار میثم است از آنجا که بخشی از بازار به کارگاه های آهنگری اختصاص داشته به نام بازار آهنگران هم خوانده شده است.